مبانی و پیشینه نظری اعتیاد (سوء مصرف و وابستگی مواد مخدر و ترک و درمان)

تاریخچه اعتیاد

گفته می شود که مصرف تریاک به عنوان یک ماده ی مکیف مقارن دوران ظهور یافت : از این رو است که عادت و اعتیاد به موا مخدر به عنوان یک مشکل اجتماعی است در ایران مطرح است. مع هذا در مورد آغاز کشت خشخاش در ایران تاریخ معینی در اختیار نیست مگر آنکه فقط اقدام به کشت تریاک را در ایران به سده هیجدهم میلادی منسوب داشته اند. آغاز زراعت تریاک سده هیجدهم می باشد.... دیری نپایید که (کشت تریاک) رونقی بسزا یافت. با پشتکار درویش نمایان هندی در ماهان کرمان بهترین تریاک فراهم گردید. چون تریاک کاری آزاد بود بی رویه و به دست هرکس پیش رفت و در پس پرده هم، استعمار با تمام نیرو زراعت آنرا ترویج نمود. در زمان سلطنت قاجاریه، کشیدن تریاک یکی از وسایل تجملی دربار بود و به دلیل گرانی قیمت و کمیاب بودن آن، تریاک مورد استفاده طبقات و کمبود عرضه، کشت خشخاش در ایران متداول و روستائیان و کشاورزان، بی خبر از عواقب و خیم این آفت خانمان برانداز و مهلک، به آن معتاد شدند. تریاک به عنوان داروی مسکن حتی به اطفال نوزاد خورانده می شد. فروش تریاک در انحصار دولت و یکی از منابع درآمد کشور محسوب می گشت و ایادی انگلیس مردم را به کشیدن تریاک تشویق می کردند.

در مورد آغاز کشت خشخاش در تهران، چنین گفته شده است: طبق مندرجات روزنامه اتفاقیه، شماره 29، از سال 1850 میلادی کشت خشخاش در حدود دارالخلافه به طور آزمایشی انجام شد. به هر حال از مطالبی که در اختیار است چنین نتیجه می شود تا قبل از مشروطیت کشت خشخاش و همچنین خرید و فروش تریاک بود. تا زمان مسأله ای به نام قاچاق مواد مخدر وجود نداشته است. ظاهرا به دنبال تشکیل اولین کنفرانس بین المللی تریاک در شانگهای (در سال 1909 میلادی)، قانون تحدید تریاک در 12 ربیع الاول سال 1329 قمری به تصویب رسید. اما قانون نقش مهمی در محدود ساختن کشت و تجارت تریاک ایفا نکرد و کشت تریاک به میزان سابق بلکه افزون از آن ادامه یافت...

اعتیاد و وابستگی دارویی

در چند دهه ی اول قرن بیستم، واژه اعتیاد به مواد شیمیایی به حالتی خاص اطلاق می شد که در اثر مصرف مواد به وجود می آمید. در آن زمان این اعتقاد وجود داشت، افرادی که این مواد را استفاده می کنند به نحوی دارای ویژگی های غیر طبیعی هستند.

عمر چنین باوری کوتاه بود در سال 1931 میلادی واژه های عادت دارویی و اعتیاد دارویی به وسیله تاتوم و سیورز به عنوان واژه های جایگزین برای اعتیاد مطرح شد. تعریفی که تاتوم و سیورز از فرد معتاد و اعتیاد دارویی نمودند، عبارتند از : معتاد فردی است که ماده شیمیایی خاصی را مصرف نموده و بداتن وابستگی بدنی یا جسمی پیدا کند. این دو محقق عقیده داسشتند، عادت دارویی باید در مور فردی که خصوصصیات و علایم اعتیاد دارویی در وی ظاهر نمی شود والب مشکلات روانی و عاطفی در وی پدید می آید، بکار برده شود. به هر حال این دو تعریف نیز پس از گذشت چند سال مورد تجدید نظر قرار گرفت. سازمان بهداشت جهانی (WHO) ابتدا در سال 1950 و برای بار دوم در سال 1954 به دو گروه مامئوریت داد تا تعاریف دقیقتری از اعتیاد و عادت داوریی ارائه دهند. بالاخره در سال 1964 از سوی سازمان بهداشت جهانی (WHO) به طور رسمی اصلاح وابستگی دارویی جایگزین واژه اعتیاد شد. اساس اصلاح وابستگی زا این مفهوم تشکیل می داد که رابطه میان مصرف کننده و دارو های مورد سوء مصرف دگرگون شده است. برای مثال در آغاز افراد ممکن است مشروب یا داروها و مواد را به دلایل گوناگوونی مصرف کنند. با شکل گیری وابستگی شخص بیش از پیش به دارو اشتغال فکر پیدا می کند و تا اندازه ای برای مصرف آن احساس اجبار می کند. دلایل اولیه برای مصرف و وابستگی به مواد ممکن است هنوز موجودباشد یا نباشد، ولی بایشروی وابستگی (اعتیاد) عوامل جدیدی وارد میدان می شوند که وضع را پیچیده تر می کنند و احتمال مصرف دارو را افزایش می دهد تعریف اولیه ای که از وابستگی دارویی ارائه شده به شرح زیر است:

وابستگی دارویی عبارت است از حالتی که در اثر مصرف دوره ای یا مداوم یک ماده شیمیایی که برای انسان و جامعه مضر است به وجود می آید، خواه این ماده طبیعی باشد یا مصنوعی.

سوء مصرف مواد مخدر

برای تعریف و مفهوم سازی مشکلات مربوط به مصرف مواد و الکل بر حسب اطلاعات عینی تلاشها ی زیادی انجام شده ولی این تلاشها همواره به موفقیت منجر نشده اند. یکی از اصلاحاتی که طی سالها ی اخیر با پدیده ی اعتیاد و وابسشتگی پیوند بسیار نزدیکی پیدا کرده، اصطلاح سوء مصرف می باشد. انجمن روانپزشکی آمریکا این اصطلاح را به همراه ملاک های تشخیص آن به به شکل زیر معرفی نموده است :

الگوی غیر انطباقی مصرف ماده که از نظر بالینی به آسیب یا نگرانی قابل ملاحظه بالینی و با یک یا بیش از از یک مورد از علایم زیر که زمانی طی 12 ماه رخ میدهد، ظاهر می شود.

1) مصرف مکرر مواد مجر به ناتوانی در انجام تعهدات اصلی در کار، مدرسه یا منزل می شود. (مانند غیبتهای مکرر یا عملکرد شغلی ضعیف که با مواد مرتبط است، غیبتها، تعلیقها یا اخراج از مدرسه که به مواد مربوط می شود و غفلت از فرزندان یا خانواده).

2) مصرف مکرر مواد در موقعیت هایی که خطرات فیزیکی وجود دارد( مانند رانندگی اتومبیل و یا کار با ماشین آلات در هنگامی که فرد تحت تاثیر مواد قرار دارد).

3) داشتن مسائل قانونی تکراری که با مواد ارتباط دارد (مانند توقیف های ناشی از رفتار اخلالگرانه که با مواد مرتبط است).

4) علیر غم داشتن مشکلات مستمر و مکرر اجتماعی یا بین فردی که در اثر مواد ایجاد و یا تشدید شده است(مانند مشاجره و یا همسر درباره ی پیامد های مسمومیت و زد و خورد).

3- تحمل : تحمل پدیده ای است که در آن پس از مصرف مکرر یک ماده، میزان مصرف معینی از همان ماده تاثیر کمتری بر جای می گذارد و برای دستیابی به اثرات دلخواه باید میزان مصرف افزایش یابد. به عبارتی کوتاهتر تحمل نیاز به افزایش میزان ماده مصرفی برای رسیدن به اثرات مشابه نامیده می شود. تحمل دارای انواع متفاوتی است : تحمل فارماکو دینامیک زمانی وجود دارد که برای ایجاد پاسخ دلخواه، مقادیر بیشتری از دارو یا ماده مورد نیاز است. تحمل متابولیک، افزایش توانایی بدن برای سوخت و ساز یک دارو یا ماده است و تحمل متقاطع زمانی ایجاد می شود که تحمل نسبت به یک دارو یا یک ماده با تحمل نسبت به ارو یا ماده ای از یک گروه شیمیایی متفاوت همراه است.

محرومیت یا ترک مواد

مجموعه ای از علایم و نشانه ها است که وقتی شخص مصرف دارو یا ماده شیمیایی که از نظرجسمی به آن وابسته است را کنار می گذارد، ظاهر می شود. این علایم بیشتر احتمال دارد که پس از قطع ناگهانی ماده مورد مصرف روی بدهد، ولی ممکن است که چند روز بعد نمایان شود.

اختلال شخصیت و اعتیاد

اختلال شخصیت به انعطاف نا پذیری و ناسازگاری بودن مجموعه ای از صفات شخصیتی اطلاق می شود که موجب ناراحتی روانی یا اختلال قابل ملاحظه در کار کرد ها و زندگی روزمره می شود.اختلال شخصیت ضد اجتماعی، اختلال شایعی در بین زندانیان و وابستگان بهمواد است. فقدان وجدان، زیر پا نهادن حقوق دیگران، عبرت نگرفتن از تنبیه و مجازات، ویژگی های مبتلایان به این دو اختلال است. برخی آمار ها نشان می دهد که 35 تا 60 درصد مبتلایان به سوء مصرف مواد دارای علائمی از اختلال شخصیت ضد اجتماعی هستند. به هر حال با توجه به ویژگی های بارز افراد دارای علایم اختلال شخصیت ضد اجتماعی، به این واقعیت باید توجه داشت که مصرف بسیاری از مواد در اغلب جوامع امروز، عملی ضد ارزش و حتی ضد اجتماعی به حساب می آید، لذا همین امر می تواند بستری جهت درگیر شدن فرد با مواد و فعالیت های مربوط به مواد باشد، که به طور برجسته ای با ویژگی های رفتارهای ضد اجتماعی افراد دچار اختلال شخصیت ضد اجتماعی سازگار است. در عین حال ممکن است که مصرف مواد در اختلالات شخصیتی دیگر مانند اختلال شخصیت مرزی نیز امری مطرح و جدی باشد. به همین دلیل رابطه میان اختلال شخصیت و سوء مصرف مواد و وابستگی ممکن است در هر یک از اختلالات شخصیت، جنبه کارکردی متفاوتی داشته باشد، به این شکل که افراد دارای علایم اختلال شخصیتی متفاوت با اهداف و برنامه های متفاوتی اقدام به مصرف مواد بنامیند.